Rus sosyalizminin ve Narodnik hareketin babalarından, Rus düşünce tarihinin köşetaşlarından biri olan Aleksandr Herzen, “gemileri yakarak” kendini halkına adamış bir soyludur.

     1812 yılında Moskova’da doğmuştur. Babası ile 16 yaşındaki Alman annesinin evlilikleri yasal olmadığı için, babasının, oğluna Almanca “kalp” anlamına gelen “Herz” sözüğünden türettiği “Herzen” (“kalbin oğlu”) adını taktığı söylenir.

     Aristokrat bir aileden gelen Herzen, Fransız ve Alman dadıların elinde büyümüş, böylece Rusçayla birlikte bu iki dile de mükemmel bir şekilde hâkim olmuştur. Sonraki Londra yıllarında bu diller arasına İngilizceyi de eklemiştir. Küçük yaşlardan itibaren bir yanda Puşkin’i, diğer yanda Schiller’i özgün dillerinden okumak, kuşkusuz Herzen’e çok şeyler kazandırmıştır. Özellikle Schiller’in, romantik duygularını uyandırmak bakımından Herzen üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. Aynı şekilde romantik Fransız yazarlarının da Herzen üzerinde önemli bir etkisi vardır.

     İlk gençlik yıllarından itibaren Rus devrimcileriyle iç içe olan Herzen, 1834 yılında Moskova Üniversitesi’ni bitirir bitirmez sürgün hayatıyla da tanışmıştır. Çarlık yönetimi, tıpkı Dostoyevski’nin de idama mahkûm olmasına neden olan “Petraşevski çevresi” gibi, “Herzen ve çevresi”ni de tehlikeli görmüş, sıkı takibe almış, gençleri tutuklamış ve sürgüne göndermiştir.

     İlk olarak, bugün Kirov olarak bilinen Vyatka’ya sürülen Herzen, burada Çar’ın veliahtlarından, sonradan II. Aleksandr olarak tahta çıkacak Aleksandr’ın, şair Zukovski’yle birlikte yaptığı bir ziyarete dek kalmış, ardından Vladimir şehrine geçmiştir. Aristokrat kimliği ve engin kültürüyle müstakbel çarı etkilemiş olması, bu yer değiştirmesinde etkili olmuştur.

     1840 yılında tekrar Moskova’ya dönen Herzen, burada ünlü eleştirmen Vissarion Belinski ile tanışarak, bu güçlü ismin etkisi altında kalmıştır. Rusya toprakları içinde yaşadığı sürgün yıllarının ve babasının 1846’da ölümünün (ve devraldığı yüklü bir mirasın) ardından Herzen, 1847’de Avrupa dönemini başlatmıştır.

     Herzen’in Avrupa dönemi, ömür boyu yoldaşlık yaptığı Nikolay Ogarev’le birlikte anılır ve ünlü tarihçi E.H. Carr bu ikiliyi “Romantik Sürgünler” olarak tanımlayarak anlatır. Herzen ve Ogarev’in, Londra’da yayınladığı Kolokol (Çan) dergisi, sürgündeki devrimciler üzerinde çok etkili olmuş, Rusya’ya da yıllarca gizli olarak sokulmuştur. Devrim, reform, ütopyacılık, liberalizm ve sosyalizm konularında Turgenyev ve Çernişevki gibi Rus yazarlarıyla tartışmalara girmiştir.

     Aynı şekilde, çeşitli Avrupa şehirlerindeki ikametleri ve ziyaretleri boyunca, Mazzini, Bakunin, Marx gibi devrimci liderlerle tanışan Herzen, bu isimlerle çeşitli tartışmalara girişerek kendi özgün düşüncesini geliştirmeye çalışmış, Enternasyonal faaliyetleri içerisinde komploculukla suçlanmış, bir uçta özgürlükçülüğe diğer uçta Rus köylü toplumuna dayanan bir sosyalizm anlayışına ulaşmıştır.

     Aleksandr Herzen’in başlıca eserleri arasında, Bilimde Amatörlük ve Doğanın İncelenmesi Üzerine Mektuplar adlı ilk felsefi yapıtları, Suçlu Kim? adlı sosyal tartışmalar açan romanı, Rus Halkı ve Sosyalizm, Başka Bir Kıyıdan, Fransa ve İtalya’dan Mektuplar gibi siyasi yapıtları ve Rus edebiyatının en önemli otobiyografik eserlerinden biri olarak kabul edilen dört ciltlik Geçmişim ve Düşüncelerim sayılabilir.